Poprowadziła dzieci przez las – Polska, 1944
Jesień roku 1944 była chłodna i długa, jakby sama natura sprzysięgła się przeciwko ludziom. Dym z płonących wiosek unosił się w powietrzu, mieszał z mgłą i osiadał na liściach niczym popiół pogrzebowy. Tego dnia, gdy Niemcy wkroczyli do naszej wioski, nikt nie spodziewał się, że wieczorem nie zostanie z niej nic prócz zwęglonych belek i garści popiołu. Krzyki kobiet, trzask ognia i dudnienie butów żołnierzy mieszały się ze sobą w przerażającą kakofonię. Widziałem, jak ludzi pędzono w stronę ciężarówek, jak dzieci rozdzielano z rodzicami. To była codzienność II wojny światowej, codzienność okupowanej Polski, codzienność, w której życie więźnia, niewinnego człowieka, nie znaczyło nic.
W tym chaosie pojawiła się ona – szesnastoletnia dziewczyna, Helena Nowak. Nie miała broni, nie miała siły dorosłych mężczyzn, a jednak wzięła na siebie odpowiedzialność, której wielu by nie uniosło. W jednej chwili stała się matką i opiekunką dla sześciorga dzieci, których rodziców porwano podczas obławy. Najmłodsza miała trzy lata i nie rozumiała niczego poza tym, że świat wokół niej płonie. Helena przytuliła dziewczynkę, wzięła ją na ręce i poprowadziła całą grupę w stronę lasu, jedynej przestrzeni, gdzie była jeszcze nadzieja. Pamiętała sekrety ścieżek, które pokazał jej ojciec. Tam, w gęstwinie drzew, była szansa na ocalenie.
Las nie był jednak przyjacielem. Był zimny, wilgotny i cichy, a cisza była czasem gorsza od huku bomb. Dzieci szły boso, ich stopy krwawiły od kamieni i gałęzi, ale żadne nie śmiałoby się odezwać. Helena wiedziała, że każdy dźwięk może zdradzić ich kryjówkę, a wtedy los wszystkich byłby przesądzony. Niemieckie patrole krążyły nieustannie, psy szczekały w oddali, a echo wystrzałów przypominało, że wojna jest wszędzie, nawet tam, gdzie liście szumiały łagodnie jak dawniej.
Helena niosła najmłodszą dziewczynkę, a pozostałe dzieci uspokajała szeptanymi piosenkami. W jej głosie było coś więcej niż melodia – była tam obietnica, że nie pozwoli im umrzeć, że przeprowadzi ich przez to piekło. Kiedy dopadał ich głód, ryzykowała życie, podchodząc pod samotne chaty. Prosiła o chleb, a jeśli nie otrzymywała, oddawała wszystko, co jeszcze miała – broszkę po matce, sprzączkę od ojcowskiego pasa, kawałek wspomnienia dawnego domu. Rolnicy patrzyli na nią ze strachem, bo za pomoc groziła kara śmierci. Czasem udało się otrzymać kilka kartofli, czasem suchą kromkę chleba. To wystarczało, by przetrwać następną noc.
Nie byłem biernym obserwatorem tej historii. Spotkałem Helenę przypadkiem, gdy sam błądziłem po lasach. Straciłem rodzinę wcześniej, w czasie innej pacyfikacji. Miałem dziewiętnaście lat i wciąż nie wiedziałem, czy warto żyć, skoro wszystko, co kochałem, zostało mi odebrane. A jednak, gdy zobaczyłem ją – drobną dziewczynę niosącą na barkach ciężar całego świata – odnalazłem w sobie resztki siły. Dołączyłem do nich i od tej chwili nie byłem już samotnym uciekinierem, ale świadkiem heroizmu, który rodzi się w cieniu największej tragedii ludzkiej.
Były chwile, które pamiętam jak ranę – tak głęboką, że nigdy się nie zabliźniła. Raz w nocy usłyszeliśmy kroki żołnierzy. Psy były coraz bliżej, a ich szczekanie odbijało się od drzew. Helena uklękła, przycisnęła najmłodszą do piersi i zasłoniła jej usta dłonią, aby płacz nie zdradził naszej obecności. Czułem, jak moje serce bije tak głośno, że wydawało mi się, iż Niemcy muszą je usłyszeć. Jeden z żołnierzy zatrzymał się na chwilę, spojrzał w głąb krzaków, a potem odszedł. Nie wiem, czy to był cud, czy zwykły przypadek, ale wiem, że wtedy ocaliło nas jej milczenie i jej odwaga.
Dni zamieniały się w tygodnie. Stopy dzieci były poranione, ich ciała wychudzone, a oczy coraz bardziej puste. A jednak żyły. Każdy krok w głąb lasu był krokiem ku nadziei, choć nikt z nas nie wiedział, czy ta nadzieja w ogóle istnieje. Mówiono, że w głębi puszczy ukrywają się partyzanci. Dla nas byli jak legenda, jak ostatnia iskra światła w ciemności. I rzeczywiście, pewnego dnia, gdy już sądziliśmy, że siły nas opuszczą, spotkaliśmy ich.
Pojawili się niespodziewanie, wynurzając się z drzew jak cienie. Brudni, wychudzeni, ale pełni determinacji. Spojrzeli na nas i bez słowa zrozumieli, że nie jesteśmy zagrożeniem. Przyjęli nas, nakarmili, pozwolili odpocząć. Dzieci, które tyle nocy spędziły skulone w dziuplach i jamach, wreszcie zasnęły przy ogniu, ogrzane i bezpieczne. W oczach Heleny zobaczyłem wtedy coś, czego nie widziałem wcześniej – łzy. Nie były to łzy słabości, lecz ulgi, że jej misja zakończyła się sukcesem.
Minęło wiele lat. Polska podniosła się z ruin, choć nigdy nie pozbyła się blizn. Dzieci, które wtedy ocaliła, dorosły, założyły rodziny, przeżyły swoje życie. Jeden z nich, już jako starzec, powiedział mi kiedyś: „Ona sama była jeszcze dziewczyną, a jednak stała się dla nas matką, tarczą, wybawicielką.” I rzeczywiście, jej postawa była świadectwem ocalałych, dowodem, że nawet w najgorszych czasach można znaleźć odwagę większą niż strach.
Dziś, kiedy piszę te słowa, wiem, że historia Heleny nie jest tylko osobistym wspomnieniem. To część większej opowieści, którą nazywamy Holocaustem, część ogromnej tragedii ludzkiej, która pochłonęła miliony istnień w obozach koncentracyjnych i na ulicach naszych miast. Pamięć historyczna domaga się, by nie milczeć, by mówić o tych, którzy walczyli o wolność w sposób cichy, pozornie niewidoczny, a jednak decydujący. Helena nie miała karabinu, nie uczestniczyła w wielkich bitwach, ale jej walka o wolność sześciorga dzieci była równie ważna jak każda walka stoczona na froncie.
Holocaust zabrał niewinnych, ale pozostawił nam również świadectwa odwagi, których nie wolno lekceważyć. Opowieść o Helence Nowak to jedno z takich świadectw. Dzięki niej wiemy, że nawet w cieniu śmierci człowieczeństwo może rozbłysnąć jak płomień świecy. Wystarczy jedna iskra, by oświetlić drogę innym.
Nie wiem, co się stało z Heleną później. Zniknęła z mojego życia tak nagle, jak się w nim pojawiła. Ale wciąż ją widzę – tę drobną dziewczynę niosącą dziecko, prowadzącą grupkę maluchów przez ciemny, nieprzyjazny las. To obraz, którego nie wymaże żadna pamięć. To obraz, który powinien być przekazywany dalej, bo tylko w ten sposób zapewnimy, że historia nie powtórzy się nigdy więcej.
I tak jak ona poprowadziła dzieci przez las, tak my musimy prowadzić kolejne pokolenia przez gąszcz zapomnienia. Bo jeśli zapomnimy, kim byliśmy w tamtych latach, jeśli zapomnimy o obozach koncentracyjnych, o cierpieniu i walce o wolność, grozi nam, że znowu staniemy na skraju przepaści. Pamięć historyczna jest nie tylko obowiązkiem, jest światłem. Światłem, które rozprasza mrok, tak jak oczy szesnastoletniej dziewczyny rozpraszały strach sześciorga dzieci w najciemniejszym lesie wojny.
